Dahi ədib və böyük şair Qətran Təbrizi 1012-ci ildə Cənubi Azərbaycanda, Təbriz yaxınlığında yerləşən Şadiabad kəndində anadan olmuşdur. Şairin tam adı Əbu Mansur Qətran Cili əl-Azərbaycanidir. Qətran Təbrizi ilk təhsilini Şadiabadda almışdır. Daha sonra Təbrizə gedərək təhsilini burada davam etdirmişdir.
Təbrizdə təhsilini başa vuran Qətran Təbrizi Gəncəyə səfər etmişdir. Bunu da qeyd edək ki, ədibin yaşadığı dövrdə Azərbaycanın cənubunda Rəvvadilər dövləti (981-1054), şimalında isə Şəddadilər (955-1071) və Şirvanşahlar dövləti (861-1538) hökmranlıq edirdi. Gəncə, Şəddadilər dövlətinin mərkəzi kimi Azərbaycanda və Yaxın Şərqdə ad qazanmış görkəmli şəhərlərdən biri idi. Bir çox ədib və şair kimi Qətran Təbrizinin də Gəncəyə üz tutması normal hadisə idi. Gəncəyə gəldikdən sonra Qətran Təbrizi qısa müddət ərzində Şəddadilər sarayına daxil olur. Dövrünün hökmdarlarına yazdığı şeirlərdən onun şair kimi şöhrət qaandığını görürük. Belə ki, bu faktı İran şairi və filosofu Nasir Xosrov da təsdiq edir. O, “Səfərnamə” adlı əsərində, 1046-cı ildə Təbrizdə Qətran Təbrizi adlı dahi bir şairlə görüşdüyünü qeyd edir (Səfərnamə, 1940/163).
Qətran Təbrizi bir müddət Gəncə və Naxçıvanda yaşadıqdan sonra doğma yurdu olan Təbrizə geri dönür və ömrünün qalan hissəsini burda keçirir. Dahi şair 1080-ci ildə Təbrizdə vəfat etmiş və şəhərin Surxab məhəlləsində yerləşən məşhur “Şairlər məqbərəsi”ində dəfn edilmişdir.
Qətran Təbrizinin yaradıcılığı hər tərəflidir. Belə ki, o, “Tövsnamə”, “Quşnamə”, “Vamiq və Əzra” adlı əsərlərin və qəsidələrdən ibarət irihəcimli divanın müəllifidir. Ədibin əsərlərini təhlil etdikdə Azərbaycan tarixinə aid önəmli məlumatların yer aldığını görərik. Məlumdur ki, Qətran Təbrizinin yaşadığı dövr, həm də Oğuz axınlarını yaşandığı dövr kimi tanınır. Biz, ədibin qəsidələrində keçən şəxs adlarından və bəhs edilən döyüş səhnələrindən yola çıxaraq Oğuz türkəri haqqında ətraflı məlumat əldə edirik.
Qətran Təbrizi təkcə hökmdarları mədh edən qəsidlər yazmamışdır. Eyni zamanda, o, Azərbaycan leksikoqrafiyasının banilərindən biri sayılır. Orta əsr tədqiqatçıları qeyd edirlər ki, Qətran Təbrizi Fars leksikoqrafiyası tarixində ilk dəfə Fars dilinin izahlı lüğətini hazırlayan şəxsdir. Bu önəmli məlumatı “Lüğəti-fars” (Fars dilinin lüğəti) əsərinin müəllifi Əsədi Tusi və “Sihahul-fars” adlı lüğətin tərtibatçısı Məhəmməd Naxçıvani də təsdiqləyir. Qətran Təbrizinin hazırladığı lüğət klassik qaynaqlarda “Lüğəti-Qətran” olaraq keçir (Səfərli, 1982/42-48).
Qətran Təbrizinin lüğət yaradıcılığı Qurani-Kərimin tərcüməsi sahəsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında yer alan bəzi surələrin Azərbaycan dilinə edilən tərcümələrindən sonra ilk dəfə yaradıcılığında Qurani-Kərimin ayə və surələrinin tərcüməsinə yer verən ədib Qətran Təbrizidir. Ədib, “Lüğəti-Qətran” və ya “Fərhəngi-Qətran” adlı əsərində bir çox ifadənin izahını verdikdən sonra mövzu ilə bağlı Qurani-Kərimin ayələrini Fars dilinə tərcümə edərək fikrini gücləndirmişdir. Lüğətə nəzər yetirdiyimiz zaman Qətran Təbrizinin “namaz” (Lüğəti-Qətran, 1952/58), “oruc” (Lüğəti-Qətran, 1952/240), “Allah” (Lüğəti-Qətran, 1952/12), “mömün” (Lüğəti-Qətran, 1952/328), “kafir” (Lüğəti-Qətran, 1952/474) və s. sözləri Fars dilinə tərcümə etdikdən sonra mənalarını izah etmək üçün Qurani-Kərimin ayələrinə yer verdiyini görürük. O, bu ayələri Fars dilinə tərcümə edərək insanların sözləri daha yaxşı anlamasına şərait yaratmışdır.
Rəngarəng yaradıcılığa sahib olan Qətran Təbrizinin əsərləri İslam elmləri baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə, tədqiqatçıların ədibin əsərlərini təhlil etməsi vacib bir amil olaraq qarşımıza çıxır. Bu, eyni zamanda Qətran Təbrizinin İslam Fəlsəfəsi, Təfsir, İslam tarixi və s. elm sahələri ilə bağlı fikirlərinin aşkar edilməsinə və cəmiyyətin milli-mənəvi irsini daha yaxından tanımasına imkan yaradacaqdır.
Murad Ağayev
