İnsandakı bütün xislət və istedadlar bir yönü ilə nemət, başqa bir yönü ilə afət ola biləcək xüsusiyyətdədir. Bunlar insanın yetişmə səviyyəsinə görə təzahür edər. Yəni Allah təala bütün qabiliyyət və imkanları bizə sanki müsbət və ya mənfi hər iki şəkildə də işlənə biləcək bir “xam mal” olaraq vermişdir.
Həmçinin insan oğluna lütf edilən hər bir nemət ayrı bir məsuliyyət yükləyir. Məsuliyyətin dərəcəsi nemətlər nisbətindədir. Belə bir vəziyyətdə insana düşən sahib olduğu bütün qabiliyyət və imkanları ən doğru surətdə və yerli-yerində işlədərək məharətini göstərmək və onları nemət mahiyyətində dəyərləndirə bilməkdir. Əks təqdirdə başını afət və müsibətlərdən qurtara bilməz.
Bu baxımdan dilin hansı şəkildə və necə bir vəzifə görəcəyi, yəni bir nemət, yoxsa bir afət olcağı xüsusu daha çox qəlbin səviyyəsinə bağlıdır. Çünki dilimiz qəlbimizi və hissiyyatımızı əks etdirir. Bir atalar sözündə, “Küpdə nə varsa, çölə də o sızar” deyilmişdir. Ona görə qəlbin vəziyyətinə görə şəkillənən xeyir və şərin ən dəhşətlisi olan Allaha yaxınlaşmaq və ya Ondan uzaqlaşmaq xüsusunda dildən təzahür edən əməllərin böyük bir yeri vardır. Yəni dil tərifdə də, təhqirdə də ən təsirli vasitədir.
İmanın qəlblə təsdiqi ilə bərabər bir də dil ilə söyləmə şərtinə bağlı olduğuna diqqət etsək, dilin nə qədər böyük bir nemət olduğu ortaya çıxar. Əks istiqamətdə istifadəsi də nə qədər böyük bir afət və xüsrana dönə biləcəyini göstərməkdədir. Həqiqətən də insan oğlunun başına gələn böyük müsibətlərin çoxu, əslində, dil nemətinin yanlış istifadə olunmasından qaynaqlanmışdır. Hədisi-şərifdə buyurulur:
“Bəla ağızdan çıxan sözə bağlıdır!” (Suyuti əl-Camius-Sağır, I, 110)
Xülasə, dil tərbiyəsi insan həyatında ən mühüm tərbiyələrdən biridir. Çünki afət halında zəhər qusan bir dili yaxşı yolda istifadə etmək istəsəniz belə o, yenə zərər vericidir. Fəqət nemət halındakı bir dil, hər zaman feyz və bərəkət qaynağıdır. Bu həqiqəti atalarımız:
“Şirin dil ilanı yuvasından çıxarar” deyərək nə gözəl bildirir.
Bu haqda ayeyi-kərimədə də buyurulur:
“İnsanları hikmətlə (Quranla, tutarlı dəlillərlə), gözəl öyüd-nəsihət (moizə) ilə Rəbbinin yoluna (islama) dəvət et” (ən-Nəhl, 125).
Bu üsulla Haqq dostları da, xüsusilə Allah yoluna dəvət və təbliğ zamanı dilin necə istifadə ediləcəyi xüsusunda:
“Aman ilanların zəhərli dili ilə danışma!” deyə xəbərdarlıq etmişdilər.
Başqa cəhətdən “qılınc yarası sağalar, ancaq dil yarası sağalmaz!” ifadəsi ilə də dildəki afətə diqqət çəkilmiş və onun tərbiyəsinə son dərəcə diqqət göstərilməsinin əhəmiyyətinə işarə edilmişdir. Ona görə də dilin afətlərini yaxşı bilməli və onlara qarşı lazımlı tədbirlər almalıyıq. Bu tədbirlərin ən mühümü yerində edilən sükutdur.
Dilin afətləri içərisində ilk növbədə diqqət etməyimiz lazım olan xüsus, şübhəsiz ki, “qeybət”dir. Çünki qeybət dildəki ən zəhərli xəncərdir.
“Qeybət nədir?” sualının cavabını Peyğəmbərimiz (s.ə.s.)in dilindən dinləyək:
Əbu Hüreyrə (r.a.)ın rəvayətinə görə Peyğəmbərimiz əshabından soruşduqda:
“–Bilirsinizmi qeybət nədir?”
Əshabi-kiram:
“–Allah və Rəsulu daha yaxşı bilir!” dedilər.
Bunun üzərinə Allah Rəsulu:
“–Qeybət, müsəlman qardaşının xoşlanmadığı şeyləri arxasından danışmağındır” buyurdu.
Deyildi ki:
“–Ya Rəsulallah! Arxasından danışılan o pis şey əgər qardaşımda varsa…”
Həzrət Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) belə buyurdu:
“–Danışdığın şey onda varsa qeybət etmiş olarsan; əgər yoxdursa, ona iftira və böhtan atmış olarsan!..”
(Müslim, Birr, 70; Əbu Davud, Ədəb, 40/4874)
Bu hədisi-şərifə baxdığımızda insanların hər növ qüsurundan danışmağın qeybət hökmündə olduğunu anlayırıq. Lakin bəzi hallar vardır ki, insanların əskik və qüsurlarını söyləmək lazımdır. Məsələn, evlənmək istəyən və nikah üçün namizəd gördüyü bir şəxsi araşdırana və ya ticarət ortaqlığı məqsədi ilə məlumat almaq istəyən bir şəxsə qeybət olar qorxusu ilə bilinən doğruları söyləməmək, cəmiyyət həyatı yönündən nəticədə daha böyük fəlakətlərə səbəb olmaqdadır. Ona görə də cəmiyyətin mənfəəti şəxsin hörmətindən öndə gəlir. Zərərli bir insanın qüsurlarını açığa çıxarmaq surətilə digər insanları ondan qorumaq da vicdani və insani bir zərurətdir. Bu həqiqətlər isə yalnız əlaqədar şəxslərə açıqlana bilər. İnsanların məhrəm hallarını açığa çıxarmaq və ya əlaqədar olmayan şəxslərə danışmaq haramdır.
Hücurat surəsindəki ayeyi-kərimələrdə möminlərin bir-birlərinə qarşı diqqət edəcəkləri ədəb və əxlaqa təmas edilərkən bu xüsusda dilin mühafizə və tərbiyəsinin əhəmiyyətinə də işarə edilmişdir:
“Ey iman gətirənlər! Bir qövm digərini lağa qoymasın. Ola bilsin ki, onlar (lağa qoyulanlar) o birilərindən (lağa qoyanlardan Allah yanında) daha yaxşı olsunlar. Qadınlar da bir-birinə (rişxənd eləməsinlər). Bəlkə, onlar (rişxənd olunanlar) o birilərindən (rişxənd edənlərdən) daha yaxşıdırlar. Bir-birinizə tənə etməyin (ayıb tutmayın) və bir-birinizi pis ləqəblərlə (ey kafir, ey fasiq, ey münafiq və i. a.) çağırmayın. İman gətirdikdən sonra fasiq adını qazanmaq necə də pisdir. Məhz tövbə etməyənlər zalımlardır! (Özlərinə zülm edənlərdir!)”
“Ey iman gətirənlər! Çox zənnə-gümana qapılmaqdan çəkinin. Şübhəsiz ki, zənnin bəzisi (heç bir əsası olmayan zənn) günahdır. (Bir-birinizin eyibini, sirrini) arayıb axtarmayın, bir-birinizin qeybətini qırmayın! Sizdən biriniz ölmüş qardaşının ətini yeməyə razı olarmı?! Bu sizdə ikrah hissi oyadar (qeybət də belədir). Allahdan qorxun. Həqiqətən, Allah tövbələri qəbul edəndir, rəhmlidir!” (əl-Hücurat, 11-12)
Qeybət edənlər, insanları namus və heysiyyətləri baxımından müzakirə edənlər bu ayeyi-kərimədə ölü bir mömin qardaşının ətini yeyənlər şəklində təsvir və təmsil olunmuşdur.
Bu Qurani bənzətmədə çox incə və dərin xüsuslar vardır. Həqiqətən qeybəti edilən kimsə yanımızda olmadığı üçün haqqında danışılanları eşitməz və özünü müdafiə edə bilməz. Bu baxımdan bir ölü, mömin olması etibarı ilə də bir din qardaşı olaraq bildirilmişdir.
Fudayl bin İyad deyir ki:
“Qeybətin girdiyi yerdən qardaşlıq çıxar”.
Salman Farisi (r.a) bir dəfə Rəsuli-Əkrəm (s.ə.s.)in əshabından iki nəfərlə bərabər idi. Onların xidmətlərini görür və yeməklərindən yeyirdi. Bir gün insanlar yola çıxdığında Salman yuxuya dalmış və onlarla birlikdə gedə bilməmişdi. İki yoldaşı onu axtarıb tapa bilməyincə çadırlarını özləri quraraq gecələdilər və:
“–Salman bişmiş yeməyə və qurulmuş çadıra gəlməkdən başqa bir şey bacarmır” deyərək ondan danışdılar.
Salman gəldiyində də onu yemək istəmək üçün Həzrət Peyğəmbər (s.ə.s.)in yanına göndərdilər. Salman əlində bir qabla Rəsulullah (s.ə.s.)in yanına gəldi:
“–Ey Allahın Elçisi, əgər sənin yanında yemək üçün bir şeylər varsa, yoldaşlarıma bir qədər verməyin üçün məni sənin yanına göndərdilər”,- dedi.
Allah Rəsulu (s.ə.s.):
“–Yoldaşların yeməyi nə edəcəklər, onlar yeməklərini yedilər” buyurdu. Salman qayıdaraq onlara Rəsulullah (s.ə.s.)in sözlərini xəbər verdi. Onlar da qalxıb Allah Rəsulunun yanına gəldilər və:
“–Səni haqq ilə göndərənə and olsun ki, buraya yerləşdiyimizdən bəri hər hansı bir yemək yemədik” dedilər. Rəsulullah (s.ə.s.):
“–Danışıqlarınızla siz Salmanı (qeybət etdiyiniz üçün) yemək olaraq yediniz” buyurdu və bu hadisədən sonra: “…Sizdən biriniz ölmüş qardaşının ətini yeməyə razı olarmı?..” (əl-Hucurat 12) ayeyi-kəriməsi nazil oldu.
Kamil bir müsəlmanın qeybət edənlərə qarşı davranışının necə olması hədisi-şərifdə belə bildirilir:
Kamilliyin ən bariz əlaməti dedi-qodu və iftiraya dözə bilməkdir. Çünki kamillikdə birinci pillə dedi-qodu və iftiraya qarşı sükunətlə cavab verməkdir.
İkinci pillə; belə bir dedi-qodu və iftira qarşılığında günahlarını qeybət edən yükləndiyi üçün sevinməkdir. Amma bu da bir nöqsanlıqdır.
Üçüncü pillə isə, qovuşacağı məğfirət və savablar səbəbilə öz adına sevinərkən, dedi-qodu və iftiraçının axirətdə düçar olacağı çətin vəziyyəti düşünərək üzülməkdir. Bu üzüntü halı sevincə qalib deyilsə, kamillikdə yenə də əskiklik var deməkdir.
Həzrət Mövlana cahil və nadan kimsələrin boş-boş danışıqları ilə həqiqətin qiymətindən heç bir şeyin əskilməyəcəyi xüsusunda:
“Köpəklərin ağzı dəyməklə dəniz kirlənməz!..” buyurmuşdur.
Qeybət və dedi-qodu insanın nəfsini inkişaf etdirən bir günahdır. Dedi-qodu edən insanlar ayıblayıb kiçik gördüyü insanların işlədiyi günahlardan özlərinin uzaq olduğunu zənn edərlər. Beləcə o günaha düşməmələri səbəbilə özlərini bu günahkarlardan üstün qəbul edərlər. Amma unutmamaq lazımdır ki, mömin qardaşını kiçik görmək, insana günah olaraq yetər. Və bu da təkrarlanan bir həqiqətdir ki, bir şəxsin ayıb və qüsurlarını qınayanlar çox keçmədən eyni xətaları işləməyə başlamaqdadırlar. Necə ki, Peyğəmbərimiz (s.ə.s.):
“Kim din qardaşını bir günahı səbəbilə ayıblayarsa, ölmədən əvvəl mütləq o günahı işləyər. Yəni qardaşını bir ayıbla qınayan o əməli işləmədən ölməz!” (Camius-Sağir, c. II, s. 161) buyurmuşdur. Eyni xüsusda başqa bir hədisi-şərifdə də:
“Kim bir din qardaşını günahı səbəbi ilə ayıblayarsa, o günahı işləmədən ölməz” buyurulur. (Tirmizi, Qiyamət, 53/2505)
İnsanlar axirətdə bütün əməllərindən, yəni nail olduqları nemətlərdən, danışdıqlarından, danışması lazım olan zamanlardakı susqunluqlarından, işlədiyi günahlardan və tərk etdiyi saleh əməllərindən hesaba çəkiləcəkdir. Bu çətin hesab günü gəlib çatmadan əvvəl hər kəs öz hesabatını etməlidir. Çünki “Hesaba çəkilmədən əvvəl özünüzü hesaba çəkin” (Tirmizi, Qiyamət, 25/2459) buyurulmuşdur. O böyük hesab gününü düşünərək əməl dəftərini halallaşma və istiğfar ilə təmizləməyə çalışmaq lazımdır.
Həzrət Mövlananın feyz dolu nəsihətlərinə təkrar qulaq asaq:
“Bu dünyanın dedi-qodusu toz kimidir. Qəlb güzgüsünü örtər. Sən ağlını başına al və bir zaman üçün susmaq xasiyyətini qazan”.
İlahi xoşbəxtliyə nail olmaq istəyənlər özlərinə qarşı edilən günahlara qarşı könül bağçalarından əvf rayihələri yayan kimsələrdir. Çünki əvf edərək özümüzün əfvinə vəsilə ola bilərik. Əvf etməyib, əksinə, insanların dedi-qodusunu edənlər isə, əslində, özlərini həlak etmiş olarlar.
Ya Rəbb!.. Qəlbimiz və dilimiz ilahi hikmət və sirləri əks etdirən güzgü olsun. Oradan bütün məxluqatına qarşı şəfqət, mərhəmət, lütf, əvf, gözəllik və ehsanlar yayılsın!..
Bizi dünya həyatını ziyan edib axirət müflisi halına gələn qullarından etmə!..
Amin!..
Osman Nuri Topbaş
